Nagranie 26a/2014
„Śledztwo w sprawie PRL-u”
(trailer – 8 min. 40 sek.)
Zrealizowano we współpracy z Muzeum Armii Krajowej w siedzibie Muzeum Czynu Zbrojnego w Krakowie.
W nagraniu wziął udział Zygmunt Oparowski, urodzony w 1916 roku w Konotopiach (Rosja), żołnierz wojny obronnej z września 1939 r., który przeszedł cały szlak bojowy od 1 września 1939 r. – bitwa pod Tomaszowem Mazowieckim, do bitwy pod Kockiem 5 października 1939 r. na Polesiu. Żołnierz Armii Krajowej Ziemi Wołyńskiej (ps. konspiracyjne: „Józef”, „Żuk”), organizator samoobrony na Wołyniu, członek Światowego Związku Żołnierzy AK.
Świadek opowiada o historii swojej rodziny, poznaniu się rodziców, śmierci matki. Ubolewa nad niszczeniem polskich cmentarzy na współczesnej Ukrainie. Wspomina założenie w domu rodzinnym szkoły języka i historii Polski w 1913 roku i wywiezienie ojca na zesłanie Rosji.
Opowiada o powrocie z Rosji do Polski w 1920 r, pracy ojca u hrabiego Chodkiewicza. Podkreśla znaczenie religijności matki podczas pobytu w Rosji. Wspomina odkupienie przez ojca resztówki od generałowej von Shredder i założenie zakładu hodowli roślin. Podkreśla sukcesy ojca w interesach. Nawiązuje do budowy domu rodzinnego w Dorostajach i starannego wykształcenia wszystkich dzieci. Wspomina nieudany egzamin na Politechnikę Częstochowską i kontynuację nauki w Wilnie.
Opowiada o wczesnych kontaktach z Wojskiem Polskim (pułkiem lotniczym) i aeroklubem. Opisuje szkolenia szybowcowe i lotnictwa motorowego, powołanie do wojska i rolę IV Kompanii Specjalnej Wojsk Technicznych w Wojsku Polskim. Nawiązuje do ostatnich dni sierpnia 1939 roku, wyposażenia wojskowego, ponownej przysięgi i wyjazdu pod granicę niemiecką oraz walki o Tomaszów Mazowiecki. Wskazuje przyczyny klęski wrześniowej, w tym wkład „5. kolumny”.
Opowiada o przeprawie przez Pilicę, obronie drogi do Warszawy, wysadzeniu mostu na Pilicy, potyczce w Spale. Podkreśla skutki niezmotoryzowania armii. Opisuje klęskę nad Pilicą, przemieszczenie do Włodawy, potyczki Niemcami, dołączenie do SGO generała Kleberga, wzięcie jeńców radzieckich przez Kleberga, zwycięski atak na bagnety, braki zaopatrzenia i ostateczną kapitulację Armii generała Kleberga. Opisuje przebieg rozbrojenia, pochówku poległych oraz honorowe zachowanie Niemców.
Opisuje swoją ucieczkę do lasu, głód, brak snu, pomoc leśnika, powrót do Dorostajów.
Przedstawia realia okupacji sowieckiej, haniebną rolę Polskiej Partii Komunistycznej i niektórych Ukraińców. Wspomina zamianę rodzinnego zakładu w kołchoz, powstanie Milicji Ukraińskiej, problemy z zaopatrzeniem od 1942 r., konflikty narodowościowe, wrogie postawy ludności żydowskiej, biedę.
Opowiada o wywózkach Polaków na Sybir w nieludzkich warunkach, pomocy ludziom pozbawionym pracy, ucieczkach nacjonalistów ukraińskich do Niemiec tworzącej się konspiracji i oddolnej organizacji samoobrony Polaków. Nawiązuje do aresztowań oficerów i podoficerów Wojska Polskiego, wstępowania Żydów do NKWD i przejecie przez nich handlu uspołecznionego. Opisuje głód w miastach, wkroczenie Niemców i związane z tym nadzieje ludności polskiej. Opisuje różnice pomiędzy okupacją rosyjską i niemiecką, stosunek Niemców do Polaków, powstanie OUN i UPA oraz wrogość ludności żydowskiej i ukraińskiej do Polaków.
Przesłuchiwała: Małgorzata Koszarek.
Realizacja: Tomasz Gugała.
Pomoc na planie: Bartłomiej Darocha.
Czas emisji – 133 minuty 39 sekund.
